Letras Galegas: as cantareiras e o cancioneiro popular galego

 A Real Academia Galega decidiu, neste 2025, dedicar o Día das Letras Galegas á poesía oral e ao cancioneiro popular galego. Incluíndo nesta homenaxe ás cantareiras Adolfina e Rosa Casás Rama (A Vila da Igrexa, Cerceda), Eva Castiñeira (Aganzón, Muxía), tamén a Teresa García Prieto,  Prudencia, Asunción Garrido Ameixenda e máis Manuela Lema Villar, as Pandereiteiras de Mens (Mens, Malpica de Bergantiños). Neste caso, a homenaxe non vai á individualidade, é dicir, a unha persoa en particular, senón á colectividade, mulleres que representan todas esas xeracións de galegos e galegas que desde hai séculos transmitiron arte popular.

Como as homenaxes no Día das Letras Galegas teñen que ser a persoas, decidiron centrala nunhas poucas mulleres, mais esta celebración vai a todas as que fixeron da nosa música parte da identidade colectiva.

Quen son as mulleres homenaxeadas?

Adolfina e Rosa Casás Rama

Adolfina e Rosa eran tía e sobriña -ambas fillas de nais solteiras-, foron dúas labregas que naceron na Vila da Igrexa (Cerceda) en 1912 e 1914 respectivamente. Aínda que a emigración separounas ao igual que sucedeu en milleiros de familias, foron dúas cantareiras que gravaron Dorothé Schubarth e Antón Santamarina nas súas recollidas e que hoxe, tanto elas como as súas cantigas forman parte do Cancioneiro Popular Galego

As Pandeireteiras de Mens

As Pandeireteiras de Mens foron un grupo de mulleres labregas, naceron nos primeiros anos do século XX en Mens e Asalo (Malpica de Bergantiños), da man da Agrupación Folklórica Aturuxo, levaron aos escenarios de todo o mundo a música popular que cantaron durante a súa vida. Nesta homenaxe non están Adela Rey Torrado e Teresa Lema Varela xa que aínda non se fixeron dez anos desde o seu falecemento. Da súa historia fala Beatriz Busto Miramontes no libro Pandereteiras de Mens (aCentral Folque)

Eva Castiñeira

Eva Castiñeira Santos naceu en Agranzón (Muxía) no ano 1925 e foi outra desas cantareiras que facían parte das festas e romarías xa desde ben nova. Traballou no servizo doméstico desde os 42 anos. Destacou pola súa participación no ano 1981 nun concerto de Milladoiro e din que foi a primeira pandeireteira en facer parte dun grupo de música tradicional. Fixo parte tamén do álbum “Recolleita” de Pablo Quintana.

Esta escolla colectiva foi unha sorpresa para moita xente mais o certo é que no ano 1998 a RAG acordou adicar o Día das Letras Galegas aos trobadores e á poesía medieval (como Meendinho, Martin Códax e Johan de Cangas). Esta segunda escolla colectiva nace da necesidade de dedicar a estas persoas – maioritariamente mulleres – que transmitiron a nosa lingua, cultura e tradicións até os nosos días.

Desde xa hai tempo contamos con multitude de bandas no campo da música tradicional que achegan a nosa lingua e tradición en diversos estilos e formatos. Grupos como Fuxan os Ventos, Leilía, Berroghetto, Tanxugueiras, Baiuca, Xose Lois Romero&Aliboria, Mondra, Boyanka Kostova, Luar na Lubre, etc. Beben da tradición desas xeracións de mulleres que transmitiron unha poesía popular que segue a deixar pegada na actualidade.

A poesía oral tivo un papel fundamental nun contexto onde a lingua galega foi prohibida na oficialidade, perseguida en moitos campos e os seus falantes ridiculizados e ridiculizadas. Estas cancións populares transmitidas nalgúns casos e creadas noutros, foron pasando de xeración en xeración, no traballo do campo, nas foliadas, polavilas ou seráns, transmitindo case sen querer non só unha canción senón un xeito de comprender certos contextos sociais, o modo de vida do noso país e tamén a riqueza e diversidade da que goza o noso idioma.

Estas cantareiras e pandereteiras non veñen dos escenarios nin das escolas de aprendizaxe, xorden nos traballos colectivos, dun mundo rural, sacrificado, mais que tamén atopaba momentos para bailar e tocar. Estas mulleres poderían ser as nosas avoas, bisavoas, tataravoas, dicionarios da vida e da arte que en ocasións foron silenciadas e non se lles deu o valor, status e importancia que mereceron. Por iso esta data é un punto de partida para facelo coas que non están mais tamén coas que aínda están, porque estas músicas e cantareiras non tiñan un espazo asignado nunha romaría, a súa arte ficou para o espazo privado, o que lle da aínda máis mérito.

A lingua galega foi prohibida e perseguida na escrita desde o século XV e principalmente desde o século XVI. Todo mapa, escrito ou documento tiña como lingua de uso o castelán, así a nosa cultura e tradicións sobreviviu, en grande medida, grazas a oralidade, e o que elas cantaban dun xeito normal como quen canta hoxe mentres fai deporte ou traballa, serviu para que hoxe a nosa música tradicional viva un novo boom e achegue estas cancións a xeracións que non chegaron a coñecelas, dalgún xeito podemos dicir que transmitiron historia.

A mediados do século XX ese mundo rural comezou a morrer, comezou a ruptura co vello mundo, deixaron de celebrarse ritos asociados a Defuntos, Entroido, San Xoán ou Nadal, a medicina popular foi desaparecendo e con todo isto a transmisión entre xeracións. Con ela, parte deste cantigueiro comezou a ficar na intimidade familiar ou desaparecer, xa fose porque era considerado algo dese mundo vello, polo pasamento ou emigración de tantas persoas. Así, comezaron a coller forza as recollidas, iniciativas que levaban a mozos e mozas a recoller nas aldeas toda esa riqueza e oralidade, e que podemos ver en Fuxan os Ventos, Leilía, Peixe, Xabier Díaz, Xiradela, Cantigas e Agarimos, Xacarandaina, Xiradela ou figuras como Dorothé Schubarth e Antón Santamarina, entre outras.

Que parte desta música popular se fose concentrando en agrupacións tradicionais, coros, asociacións culturais e grupos, ten sentido porque o modo de vida tradicional estaba a mudar radicalmente. Porén, foron quen de funcionar como axentes de transmisión deste cancioneiro popular a novas xeracións, unha transmisión que continúa na actualidade, coas súas modificacións e adaptacións aos novos tempos, isto demostra que o noso cancioneiro segue vivo e non se converteu nunha peza de arquivo.

Este artigo simplemente quere contextualizar o sentido desta data e o importante, necesario e imperioso que é que todas e todos nós vaiamos ás fontes, transmitamos toda esta información e tamén que aprendamos da xente vella das nosas casas, das nosas aldeas, porque pode haber un tesouro.