Letras 2025

A liberdade segundo Castelao

 

Coplas e cantareiras

Coplas e cantareiras

 

Irene Vallejo e as humanidades

 

Coplas e cantareiras

Os outros nomes dos meses

 Sabemos que xaneiro inaugura o ano, que agosto é tempo de calor e que decembro trae o Nadal. Mais, algunha vez escoitaches falar de “san Xoán”, “Santiago” ou “a sega” como nomes de meses? En galego, ademais dos nomes oficiais dos meses, existen denominacións tradicionais que variaban segundo a zona e a cultura popular. Moitas delas están ligadas a festas relixiosas, costumes agrícolas ou fenómenos naturais que marcaban o ritmo da vida.

Artigo completo, aquí

O nome dos meses en galego

Neste artigo, exploramos estes outros nomes que reciben os meses en galego, descubrindo como a nosa lingua soubo adaptar o calendario ao seu propio xeito de ver o mundo.

Xaneiro

Xaneiro é o primeiro mes do ano e ten trinta e un días. O seu nome vén do latín Ianuarius, dedicado ao deus Janus, unha divindade romana das transicións e os comezos.

Xaneiro quente trae o demo no ventre.

Febreiro

Febreiro é o segundo mes do ano, que ten 28 días, ou 29 se o ano é bisesto. Procede do latín Februarius, nomeado en honra ás festas da purificación chamadas Februa, que se celebraban en Roma neste mes. Este mes tamén recibe o nome de candeloria.

En febreiro, sete capas e un sombreiro.

Marzo

Marzo é o terceiro mes do ano e ten trinta e un días. Orixinase en Martius, en honra ao deus Marte, deus da guerra e protector da agricultura.

Marzo marzán, pola mañá cara de rosas pola tarde cara de can.

Abril

Abril é o cuarto mes do ano e ten trinta días. O nome “abril” vén do latín Aprilis, e aínda que a súa etimoloxía exacta non está clara, crese que podería derivar do verbo aperire (abrir), en referencia á apertura das flores na primavera.

A auga de abril enche o carro e o carril.

Maio

Maio é o quinto mes do ano e ten trinta e un días. Deriva de Maius, que se pensa que fai referencia á deusa Maia, divindade romana vinculada á fertilidade e ao crecemento.

A sardiña no maio que a parta un raio.

Xuño

Xuño é o sexto mes do ano e ten trinta días. Orixe en Junius, nomeado en honra a Xuno (Juno), a deusa romana do matrimonio e protectora das mulleres e do fogar. Este mes tamén recibe o nome de san Xoán ou san Pedro.

Polo san Xoán a sardiña molla o pan.

Xullo

Xullo é o sétimo mes do ano e ten trinta e un días. Nomeado en honra a Xulio César, quen reformou o calendario romano no ano 46 a.C. O mes chamábase inicialmente Quintilis, xa que era o quinto mes do antigo calendario romano, mais pasou a chamarse Julius tras a morte de César. A este mes tamén se lle pode chamar Santiago ou a sega.

Polo Santiago comeza a viña a pintar o bago.

Agosto

Agosto é o oitavo mes do ano e ten trinta e un días. Orixinase en Augustus, en honra ao emperador Augusto, quen seguiu os pasos de Xulio César. Antigamente este mes chamábase Sextilis, por ser o sexto mes do ano antes da reforma do calendario.

Chuvia no agosto, nin bo magosto, nin bo mosto, nin bo entrecosto.

Setembro

Setembro é o noveno mes do ano e ten trinta días. Vén do latín September, que significa “sétimo mes”. No calendario romano primitivo, setembro era efectivamente o sétimo mes do ano, antes de que se engadisen xaneiro e febreiro. Tamén recibe o nome de san Miguel.

Despois que pase o san Miguel xa pode ir aos figos quen quixer.

Outubro

Outubro é o décimo mes do ano e ten 31 días. Procede de October, que significa “oitavo mes” no antigo calendario romano. A pesar do cambio de numeración no calendario actual, o nome mantívose ao longo dos séculos. Tamén recibe o nome de outono ou san Lucas.

Outubro viñateiro, pai do bo xaneiro.

Novembro

Novembro é o undécimo mes do ano e ten 30 días. Deriva de November, que significa “noveno mes” en latín. Ao igual que setembro e outubro, o nome conserva a numeración do calendario romano antigo. Tamén recibe os nomes de san Martiño e santos.

Santos, ou secas fontes ou levas pontes.

Decembro

Decembro é o duodécimo e derradeiro mes do ano e ten 31 días. Orixe en December, que significa “décimo mes” en latín. Aínda que hoxe é o último mes do ano, no calendario primitivo correspondía ao décimo mes antes da reforma de Xulio César. Tamén recibe o nome de Nadal.

Se o Nadal vén mollado, o xaneiro vén xeado.

Bases

 Con motivo da celebración do Día das Letras Galegas

O Equipo de Dinamización da Lingua Galega e o Departamento de Lingua Galega e Literatura do IES Río Miño convocan un Concurso de relatos curtos dirixido aos alumnos e alumnas do Centro.

As bases que rexen este certame son:

1. O concurso está dirixido ao alumnado da ESO. Cada participante poderá presentar un único relato curto.

2. Os relatos deberán ser escritos en lingua galega e á man.

3. Temática: libre. Incluiranse as seguintes palabras (estas irán subliñadas no texto):

CANTAREIRA, MANDIL, ALEGRÍA, SILVEIRA, FEITICEIRO

4. Extensión máxima de 100 palabras.

5. Os microrrelatos serán elaborados no transcurso dunha sesión lectiva na clase de Lingua Galega e Literatura, e entregaranse ao profesorado correspondente.

6. Concederanse dous premios por nivel, isto é:

• Nivel 1 para o alumnado de 1.º e 2.º de ESO

• Nivel 2 para o alumnado de 3.º e 4.º de ESO

Os premios consistirán nun diploma e mais un vale de 15 € para material escolar para o primeiro clasificado/a, e de diploma e un libro en lingua galega para o segundo clasificado/a en cada categoría.

7. O xurado estará composto por membros do EDLG e o seu fallo será inapelable.

8. A decisión do xurado darase a coñecer na Semana das Letras Galegas e será publicada no blog da Biblioteca xunto cos relatos.

9. A participación no presente certame supón a aceptación destas bases.

Rábade, a 7 de maio de 2025

Visita de Andrea Maceiras

Onte o Instituto Río Miño de Rábade recibiu a visita de  Andrea Maceiras que charlou co alumnado de 2º de ESO a propósito da súa obra Alma de elefante, que eles leron durante este curso. 

A visita tivo lugar no marco das actividades organizadas polo Departamento de Lingua Galega e Literatura, a Biblioteca e o EDL do noso Centro.

Vocabulario útil para estes días

Os días da semana en galego teñen máis nomes dos que pensas

Sabemos que a semana comeza co luns e remata co domingo, mais ao longo da historia non sempre foi así. Neste artigo, exploramos os diferentes nomes que recibiron os días da semana en galego, descubrindo como a nosa lingua, a tradición e a cultura influíron na maneira de contar o tempo. (Artigo completo de As chaves da lingua)

Días da semana en galego

• Luns ou segunda feira
• Martes ou terza / terceira feira
• Mércores ou corta / cuarta feira
• Xoves ou quinta feira
• Venres ou sexta feira
• Sábado
• Domingo

Orixe do sistema de feiras

Na tradición cristiá, a semana estaba estruturada en torno ao domingo (dies dominicus en latín, “día do Señor”), que era considerado o primeiro día da semana. Os outros días eran nomeados en función das feiras litúrxicas, que marcaban a preparación para o domingo.

Este sistema foi adoptado polo rito cristián en Lisboa no século VI por influencia do bispo São Martinho de Dume, que intentou substituír os nomes de orixe pagá (ligados a deuses romanos) por unha nomenclatura baseada na liturxia. Así naceu a tradición de nomear os días laborables como “feiras”, indicando que eran días de traballo e non de celebración relixiosa.

Por que o luns é segunda feira e non primeira feira?

A razón pola que o luns se chama segunda feira e non primeira feira en galego e en portugués está na orixe relixiosa desta denominación, xa que o primeiro día da semana considerábase o domingo (como, acontece hoxe en día nos calendarios anglosaxóns). Se seguimos esta lóxica, o domingo é o primeiro día da semana; o luns é, polo tanto, o segundo día (segunda feira); o martes sería o terceiro (terza feira) e así sucesivamente.

Así que, cando escoites segunda feira e non primeira, lembra que o domingo foi, durante moito tempo, o verdadeiro comezo da semana!

Orixe do nome dos días da semana

Luns

Procede de lunae dies, “día da Lúa”. A Lúa era unha divindade importante en moitas culturas antigas e este día estaba dedicado a ela.

Martes

Vén de martis dies, “día de Marte”, o deus romano da guerra.

Mércores

Orixinase en mercurii dies, “día de Mercurio”, o deus do comercio e das comunicacións. Mercurio era tamén considerado o mensaxeiro dos deuses.

Xoves

Deriva de iovis dies, “día de Xúpiter”, o deus supremo do panteón romano, asociado ao raio e ao poder.

Venres

Vén de veneris dies, “día de Venus”, a deusa do amor e da beleza.

Sábado

Procede do hebreo shabbat, que significa “descanso”. Este era o día sagrado do descanso na tradición xudía e posteriormente no cristianismo primitivo.

Domingo

Deriva de Dies Dominicus, “día do Señor” en latín, en referencia á resurrección de Cristo, e por iso foi adoptado como día de descanso na tradición cristiá.

Chaves da Lingua e os debuxos animados

 Se queres que os teus fillos e fillas gocen de debuxos animados en galego, hoxe estás de sorte! A oferta en galego medrou nos últimos anos, grazas ao esforzo de plataformas e proxectos que apostan pola nosa lingua.

Tes aquí unha selección de plataformas e series infantís en galego, ideais para que a cativada se divirta mentres aprende. Ademais, deixámosche a ligazón de onde velas!

Xabarín

Se buscas a maior colección de series e debuxos animados en galego, xabarin.gal é a mellor opción dispoñible. Trátase dun proxecto que ofrece centos de episodios en galego, organizados por franxas de idade para que cada neno poida atopar contidos adaptados ao seu nivel.

Algunhas series do Xabarín Club:

• Os Bolechas – Un clásico galego para os máis pequenos.
• Shin Chan – Humor e tolemia con toques de retranca.
• Doraemon – O gato cósmico favorito de moitos.
• Dragon Ball en galego – Un referente para xeracións.

Bibopalula

Bibopalula é unha das propostas máis orixinais e didácticas en galego para os máis pequenos. Trátase dunha serie de animación pensada para estimular a imaxinación, a creatividade e o pensamento curioso dos nenos a través de aventuras cheas de cor e dinamismo.

Galego para peques

Galego para peques é un recurso marabilloso para introducir o galego desde as primeiras idades. A través de cancións pegadizas e vídeos educativos, os máis pequenos poden aprender as cores, os números, as formas, os días da semana etc.

Tamén ofrece contidos para aprender a ler e escribir as letras, así como contos animados e vídeos con vocabulario relacionado cos animais, os medios de transporte ou outros temas do seu día a día. Todo en galego e con moita tenrura.

Agalinhas

Agalinhas é o proxecto infantil da AGAL (Associaçom Galega da Língua), unha proposta educativa e cultural que ofrece contidos en galego para que as crianzas aprendan a través da música, historias, poemas e vídeos de diversas temáticas.

A través deste espazo, as nenas e nenos poden explorar a riqueza da nosa lingua e descubrir diferentes culturas e vivencias de todo o mundo, grazas á interconexión entre o galego e o portugués.

Enlace a Chaves da lingua, aquí

Sabías...?

 

En lengua castellana...

 Hai palabras que nacen e morren no singular. Outras, en cambio, só existen en plural. E iso ten un nome.

Na gramática, ás palabras que só se usan no singular chámaselles singularia tantum. Por exemplo: area, auga, tempo, leite, saúde, sono… Son palabras incontables, que non teñen plural natural porque se refiren a cousas que non se poden contar individualmente.

Pola contra, as que só existen en plural, chámanse pluralia tantum e destas fálanos As chaves da lingua.

Que é un pluralia tantum?

Un pluralia tantum (en latín, literalmente ‘só plural’) é unha palabra que non ten forma de singular ou que nunca se usa no singular. Sempre vai acompañada de artigos e adxectivos no plural: as cóxegas, as lentes, os anteollos, uns víveres…

Exemplos de pluralia tantum en galego

En galego hai moitas palabras que non teñen forma de singular e, por tanto, só poden usarse no plural. Velaquí algúns dos exemplos máis curiosos e comúns.

Cóxegas

Ese riso involuntario que nos sae cando nos tocan nos pés, nas costas ou nos xeonllos chámase cóxegas. Nunca se di unha cóxega. Sempre en plural: facer cóxegas, dánme cóxegas, non me fagas máis cóxegas. Ademais, esta palabra ten moitos sinónimos como celigras, cóchegas, coscas ou deligras. Todas elas comparten esa natureza plural.

Andas

No hospital ou en situacións de emerxencia, ás veces levan as persoas feridas en andas, tamén chamadas angarellas ou padiola.

Entrañas

Cando falamos das entrañas, referímonos ás partes internas dun corpo, especialmente dos órganos do ventre. Por exemplo: sentía un medo nas entrañas ou coñecer as entrañas dun problema. É unha palabra que transmite profundidade e intensidade, pero só en plural.

Olleiras

As marcas escuras que aparecen debaixo dos ollos cando durmimos mal chámanse olleiras. Sempre plural: ter olleiras, notáronselle as olleiras.

Ouriños

Outra forma de dicir mexo ou urina, é ouriños. Sempre en plural, mesmo que falemos dunha pequena cantidade: facerse ouriños, analítica dos ouriños…

Maniotas

As maniotas son esa dor que se sente nalgunha parte do corpo despois de facer exercicio físico. Exemplo: De tanto correr onte, hoxe ten maniotas.

Parabéns

É unha das formas máis bonitas de felicitar en galego: parabéns!

Tebras

As tebras son o escuro, a falta de luz. A palabra é sinónima de escuridade ou sombra, pero máis literaria. Por exemplo: andou polas tebras do bosque.

Témporas

As témporas son os períodos que marcan o comezo das estacións: as témporas do Nadal, as témporas de primavera etc.

Víveres

Os víveres son os alimentos ou provisións necesarias para sobrevivir durante un tempo, especialmente en contextos militares, de viaxe ou emerxencia. Por exemplo: levaron víveres para unha semana.

Por que algunhas palabras só existen en plural?

A orixe pode ser semántica (por exemplo, obxectos formados por dúas partes como unhas tesoiras ou uns pantalóns), pero tamén cultural ou idiomática. En moitos casos, herdamos estas formas do latín ou doutras linguas que tamén usan eses termos no plural.

A forma plural transmite a idea de conxunto ou dualidade: algo que se entende como un todo feito de partes. Por iso dicimos os pantalóns (porque teñen dúas pernas) ou as tesoiras (porque teñen dúas follas).

Refráns de abril

 Abril é un mes de contrastes: chove, sae o sol, arrefría, logo quenta… e mentres o tempo cambia de humor, a tradición popular lévanos acompañando séculos cun feixe de refráns que recollen a experiencia da terra e da xente que a traballa. En galego, coma noutras linguas, abril está cheo de ditos que falan do tempo, das colleitas, das esperanzas e dos medos.

Neste artigo de As chaves da lingua recóllense algúns dos refráns máis coñecidos sobre abril en galego.

Refráns sobre a predición do tempo

• A auga de abril enche o carro e o carril.
• Abril, augas mil, escoadas por un mandil.
• Abril e maio son a chave de todo o ano.
• Abril, se por mal quere vir, nin as portas deixa abrir.
• Cando abril recacha, aínda a vella queima a racha.
• Cando abril recacha, queima a vella a maza.
• En abril cear sen candil.
• En abril, chuvias ir e chuvias vir.
• Marzo ventoso e abril chuvioso, sacan o maio florido e fermoso.

Refráns sobre a agricultura

• Abril, pendoril; maio, engraio; san Xoán, segaio.
• Abril que non chove deixa ao labrego pobre.
• Abril quente e mollado, carga o carro e enche o gado.
• Auga de abril e xiada de maio, herba para todo o ano.
• Cando chove por San Xorxe, de cen cereixas quedan catorce.
• Coida de podar en marzo, que o que poda en abril é ruín.

Refráns sobre animais

• A ovella en Pascua florida está lustrosa e parida.
• Abril frío e mollado, enche o celeiro e farta o gado.
• Coas xarapadas de abril, mexa o porco no cubil.
• Cóbregas en marzo, neves en abril.
• En abril ronca o porco no cubil.
• En abril sae o cuco do cubil.
• Entre marzo e abril, se non ven o cuco quere vir o fin.

 

José Agustín Goytisolo: Palabras para Julia

No Día do Libro, un dos máis fermosos poemas da literatura española