Contra o acoso escolar

 

Lembrade utilizar o punto laranxa que tedes na entrada da biblioteca ou falar con adultos da vosa confianza, profesores ou familiares, para dar a coñecer o problema no centro e poder axudar a resolvelo.

Historia da lingua: Palabras galegas de orixe xermánica

 Cando pensamos na orixe das palabras galegas, case sempre imaxinamos o latín como punto de partida. E con razón, o galego é unha lingua románica, filla directa do latín vulgar. Pero o noso idioma tamén recibiu influencias doutras linguas, moitas veces a través de contactos históricos, guerras, invasións ou migracións. Unha destas influencias, aínda que menos coñecida, é a dos pobos xermánicos, que deixaron unha pequena pero significativa pegada no galego. As chaves da Lingua explícanolo a seguir.

Que é o superestrato?

En lingüística, falamos de superestrato cando unha lingua chega a un territorio onde xa existe outra lingua asentada, normalmente a través dunha invasión ou dominación militar e deixa nela algún tipo de influencia. Non chega a substituír a lingua orixinal, mais si introduce palabras, estruturas ou sons que permanecen co tempo.

O superestrato é o contrario do substrato (a lingua anterior que deixa restos nunha nova lingua) e diferente do adstrato (cando hai influencia mutua entre linguas veciñas sen substitución).

A formación do superestrato no galego

O superestrato do galego comezou a formarse coa descomposición do Imperio Romano, no século V. Foi daquela cando diversos pobos xermánicos cruzaron os Pireneos e ocuparon partes da península Ibérica. No caso de Galicia, os suevos foron o pobo xermánico que máis presenza tivo, fundando un reino propio con capital en Braga.

A súa lingua, aínda que rematou desaparecendo, deixou marcas léxicas na fala popular, especialmente en campos como a guerra, os oficios, as armas ou obxectos da vida cotiá. Máis adiante, a influencia árabe tamén contribuiría a conformar este superestrato, mais neste artigo imos centrarnos só na parte xermánica.

Unha influencia discreta, pero presente

A pegada xermánica no galego non foi moi extensa, mais si deixou un conxunto de palabras relacionadas con obxectos, accións e conceptos do día a día, moitas das cales seguimos usando sen sermos conscientes da súa orixe.

Aquí van algúns exemplos:

• Bandeira: pano ou tecido que simboliza un país ou grupo.
• Esmagar: prensar ou desfacer algo facendo forza.
• Espada: arma branca de fío longo.
• Espía: persoa que observa e informa en segredo.
• Espeto: pau de ferro ou madeira no que se asan alimentos.
• Espora: elemento metálico que se pon nas botas para picar os cabalos.
• Frecha: proxectil lanzado con arco.
• Gañar: obter un beneficio, superar un rival.
• Gardar: conservar ou vixiar algo.
• Guerra: conflito armado entre grupos ou estados.
• Helmo: casco de protección.
• Luva: prenda para cubrir as mans.

A maioría destas palabras chegaron ao galego a través do latín vulgar contaminado por influencias xermánicas ou directamente a través do castelán tamén influído polo suevo, visigodo ou franco.

A pegada xermánica na toponimia

Outra pista da presenza xermánica en Galicia está nos nomes de lugar. Algúns topónimos galegos proceden de antropónimos xermánicos, é dicir, nomes de persoas de orixe sueva ou visigoda, que deron nome a vilas, aldeas ou parroquias.

Algunhas mostras claras son:

• Castromil
• Esposende
• Gondomar
• Guitiriz
• Mondariz

Estes nomes foron transmitidos oralmente ao longo dos séculos, evolucionando foneticamente ata adoptar as formas actuais.

A pegada na onomástica: nomes con sangue xermánica

A influencia xermánica non só se ve nas palabras do día a día ou na toponimia, senón tamén na onomástica, é dicir, nos nomes propios de persoas que herdamos desde a Idade Media. Moitos destes nomes chegaron a través da nobreza sueva e visigoda, que tivo un papel destacado na organización social e militar do noroeste peninsular.

Algunhas formas evolucionaron e adaptáronse á fonética románica, mais manteñen claramente a súa raíz xermánica. Aquí tes algúns exemplos de nomes que, aínda hoxe, seguen a ser moi populares en Galicia:

• Afonso
• Alberto
• Fernán
• Gonzalo
• Rodrigo

Estes nomes foron moi frecuentes entre reis, nobres e guerreiros medievais, o que axudou a perpetuar o seu uso ao longo dos séculos.

Fonte: López Viñas, X., Lourenço Módia, C., & Moreda Leirado, M. (2010). Gramática práctica da lingua galega. Baía Edicións.

Campaña do Goberno de Cantabria

Non deixes de falar de Gaza

 

Despedida, ou máis ben ata pronto!

Bo día, lectores!

Hoxe temos a ben anunciar a despedida da persoa que puxo en pé este blog e leva termando del desde o seu inicio, Luís Pereira, profesor de Lingua e Literatura Galega neste centro, que desde mañá empeza unha nova etapa da súa vida como é a súa merecida xubilación.

Aparte da mágoa egoísta que podemos sentir os seus compañeiros por non telo con nós no día a día, só nos queda desexarlle o mellor nesta nova etapa e agradecerlle o traballo feito no centro ao longo destes anos. Aínda así, lembrarvos que sempre vai ter abertas as portas do blog e seguramente, entre paseo e paseo contemplando obras, fará ocos para que sigamos tendo publicacións súas por aquí.

Un saúdo e grazas por todo, compañeiro!

Poemas para estas datas

 Hai momentos en que as palabras semellan pequenas diante da dor. A morte, coa súa presenza inevitable, tráenos o silencio, mais tamén a necesidade de dicir, de lembrar, de despedir. E poucas formas de expresión acompañan mellor esa necesidade que a poesía.

Nas despedidas máis íntimas, nos funerais ou nos actos de lembranza, moitas veces recorremos a versos que axudan a darlle forma ao que sentimos. A poesía ofrécenos palabras que consolan, que honran, que nos permiten nomear o amor e tamén a ausencia.

Hai momentos en que as palabras semellan pequenas diante da dor. A morte, coa súa presenza inevitable, tráenos o silencio, mais tamén a necesidade de dicir, de lembrar, de despedir. E poucas formas de expresión acompañan mellor esa necesidade que a poesía.

Nas despedidas máis íntimas, nos funerais ou nos actos de lembranza, moitas veces recorremos a versos que axudan a darlle forma ao que sentimos. A poesía ofrécenos palabras que consolan, que honran, que nos permiten nomear o amor e tamén a ausencia.

Aquí recóllense por parte de As chaves da Lingua algúns poemas que poden servir para estes momentos.

Bendito sexa o ano, o mes, o día de Darío Xohán Cabana

Bendito sexa o ano, o mes, o día
que te encontrei no medio do camiño
e andabas escollendo a flor do espiño
sen te mancar na espiña que te fería;

bendita sexa a hora en que eu prendía
no teu claro mirar de trigo e liño
e o instante en que probei o manseliño
mel da palabra túa de amavía:

bendito sexa o intre e o segundo
en que determinei ser teu amigo
e camiñar contigo polo mundo,

bendito sexa o porto e o cidade
onde embarquei pra navegar contigo
nun navío de amor e saudade.

Cabana, D. X. (2003). Vinte cadernos. Poemas 1969–2002. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Se cando a morte pálida me apañe de Darío Xohán Cabana

Se cando a morte pálida me apañe
deixo no mundo un pouco de memoria,
eu quero que o teu nome me acompañe,
se che podo servir dalgunha gloria;

e se labro estes versos co teu lembro
contra da cinza, a corrupción e o lodo,
é que eu non quero creer que aquel setembro
acabase para sempre xa con todo.

Ben sei, ben sei, canté que o non suopese
que a vida acaba cando o sangue calla,
pero quizá a memoria nos puidese
librar, se non da morte, da mortalla;

e se así, e após da morte eu brillo,
saiban que eu fun quen son por ser teu fillo.

Cabana, D. X. (1994). Canta de cerca a morte. Vigo: Editorial Galaxia.

Eiquí será de Celso Emilio Ferreiro

Á memoria de Aquilino Iglesia Alvariño

Quero morrer eiquí (cando me chegue
a hora da viaxe que me agarda).
Eiquí niste silencio
de pompas arroladas,
niste vento que dorme nos piñeiros
un profundo sono de arelanzas.
Quero morrer eiquí cos ollos postos
no fumegar das tellas, na borralla
do tempo, frente a frente
de min, aberta a ialma
aos latexos das horas, nunha tarde
ateigada de arpas.
Van e veñen as nubes viaxeiras,
as anduriñas pasan.
O pandeiro da chuvia
repenica unha maina
melodía de outono,
que no roncón do río se acompasa.
Quero morrer eiquí. Ser sementado
nesta miña bisbarra.
Finar eiquí o meu cansancio acedo,
pousar eiquí pra sempre as miñas azas.

Ferreiro, C. E. (1962). Longa noite de pedra. Vigo: Editorial Galaxia.

O corazón está en vixilia de Emilio Xosé Ínsua

O corazón está en vixilia
mentres te nos vas indo, pai.

Foches un agasallo da vida,
un orballo de agarimo entregado
constantemente.

Non houbo sede
para a que non tiveses
auga que nos dar.

Non houbo soño
ao que non lle insuflases
amor, alento e riso.

Non houbo un só intre
en que nos fallase 
o teu aceno de amor
inundándonos o corazón
por sempre e para sempre.

Ínsua, E. X. (2016). O corazón está en vixilia. En A Ínsua do Ínsua. Recuperado de https://ainsuadoinsua.blogspot.com/2016/11/na-morte-do-meu-amado-pai_1.html

¿Como hei vivir mañá sen a luz túa? de Bernardino Graña

¿Como hei vivir mañá sen a luz túa?

Case morto vivín sen coñecerte
aló na chaira seca por absurdas rúas
onde ninguén me soupo dar mornura.
Foi soedade desconforme adentro
e a semente a caír en terra dura.

¿Como hei vivir mañá sen a luz túa?

Erguinme e vinte ó regresar á terra
como se fora todo aquelo un soño
pesado e ti xa foras sempre miña.
Foi outra vez materno en aloumiño
o bico teu na lingua.
E foi de novo corazón adentro
comprender a existencia e a dozura.

¿Como hei vivir mañá sen a luz túa?

Pero hoxe mesmo o día abriu en medo
entrou na fiestra un sol extraño inmenso
e deixáchesme o leito en mantas frías.
Está a volver agora corazón adentro
a soedade o podre a agonía
a me pinchar as cousas en millóns de pugas
cada minuto en séculos de agullas.

¿Como hei vivir mañá sen a luz túa?

Graña, B. (1980) Se o noso amor e os peixes… Vigo: Edicións Xerais de Galicia.

Vemos fuxir de Luz Pozo Garza

A Xosé María Álvarez Blázquez.
In memoriam.

Vemos fuxir o vento lento
a tarde ten un nome inaccesible coma un pano
pra despedir a vida
e na historia pechada pode escribirse o tempo
con signos que semellan sombras case extinguidas.

Vemos fuxir a pomba comba
en Vigo. Nun intre a vida pasa
chove inmisericorde polas rúas
no medio da cidade apágase unha lámpada
o legado do outuno recupera a linguaxe
da camelia enlutada.

Vemos fuxir a morte morte
nun espacio violeta impenetrable
cando a luz abolida na textura da pedra
se volve mesta e xeme.

Vemos fuxir o corvo torvo
abatido no tempo que vai á nosa beira
alguén guinda unha túnica no fondal dos teus ollos
materia escura pra medir a vida
forma de nada e pranto
fábula esvaecida
iso que vai marcando a nosa teima
iso que vai desfigurando as formas
iso que vai deixando liñas como degoiros
e que chamamos morte cando chega
e que chamamos morte cando pasa.

Pozo Garza, L. (1985). Vemos fuxir. Grial, (88), abril-xuño. Vigo: Edicións Galaxia.

Recorrer á poesía é deixar que outros digan o que non sabemos como expresar. Nun intre tan fondo como o da perda, as palabras poden resultar un bálsamo. Estes poemas, como tantos outros, recordan que despedir tamén é amar.

O Concello de Ames pon ao dispor da cidadanía a campaña “Galeg@ para sempre”, un recurso que ofrece modelos de necrolóxicas civís e relixiosas, frases para lápidas, ramos e coroas, todo pensado para manter viva a lingua mesmo nos momentos máis difíciles. Pódese consultar a información completa premendo aquí.

A todos e todas, un moi feliz (e terrorífico) Samaín (ou Halloween)

Adiviñas. Saberás...?

As adiviñas son máis que simples xogos, conectan coas tradicións orais galegas e permítennos observar o mundo con ollos curiosos. Neste artigo As chaves da lingua recolle unha selección de adiviñas do libro ¿Que cousa é cousa…? Libro das adiviñas de Paco Martín, todas relacionadas co outono.

Serás quen de adiviñalas todas? Se non, neste enlace tes a solución

Adiviñas

Alto coturiño,
verde coma o liño;
sabe como o mel
e amarga como o fel.

Alto está,
barbas ten
ri e guinda
o que contén.

Entre coto e recoto
hai un boi xoto;
non hai home nin muller
que lle bote un cordel.

Toda a noitiña me tes
posta de boca para arriba
agardando que me metas
un cacho de carne viva.

No alto estou,
ladróns vexo vir;
coa miña carapucha
non podo fuxir.

Ten pelexo como a xente,
e é moi boa para comer;
chega polo mes de Santos
e todo o ano a tes.

Zancarrandullo andaba na festa,
no medio inchaba,
no rabo roncaba,
tiña orellas e zangoneaba.

Ten un milleiro de dentes
e non come que só fende.

Que cousa é,
para adiviñar é,
que ten dúas caras
e as dúas enrugadas?

En alto nacín,
entre a terra e o ceo;
se algunha vez me río
téñocho todo perdido.

Que será unha cousiña, cousa
que cando dá o sol encóllese,
e cando chove estalícase
tornando a auga co carrelo?

Alto me vin,
baixo me vexo,
e aló arriba
quedoume o pelexo.

 

Tom Gauld: Biblioteca de outono

Bases do Certame 'Cousas' de Rianxo

Máis información, aquí

Metemos medo!

Aquí tedes unha pequena mostra fotográfica da decoración do Samaín na nosa biblioteca:

(Os nosos seres das sombras que axexan desde a
escuridade a aqueles que se portan mal entrando
na nosa biblioteca facendo ruídos indebidos.
Coidado, pode que os bibliotecarios volos envíen
para facervos unha visita inesquecible)

Por outro lado, temos o posto das nosas bibliotecarias e bibliotecarios:

E como non, as recomendacións literarias para pasar un bo anaco de medo:

Aprende galego

 

Nabos e cabazas

A nosa biblioteca organiza un concurso de decoración de cabazas, que serán expostas esta semana do Samaín. Animádevos, deixade voar a parte máis terrorífica e creativa da vosa imaxinación, e entregade as vosas creacións na biblioteca.

(Nabo esculpido a modo de cabeza de fantasma.
Foto do Museo Nacional de Irlanda)

Se vos preguntades a que obedece este costume, teriamos que lembrar de onde procede esta festividade e as súas adaptacións nas culturas que coñecemos, a nosa e a anglosaxona que nos ten colonizados a través dos medios de comunicación e entretemento.

Tradición católica
Na inmensa maioría de culturas antigas xa se rendía culto ou facíase lembranza das figuras dos nosos antepasados falecidos. No século X, un frade benedictino, Odilón de Cluny, recolleu un costume que levaba anos funcionando en zonas de Alemaña e instituíu un día sinalado a tal efecto, o 2 de novembro. A Igrexa de Roma foino xeralizando a partires do século XVI, enlazando co Día de Tódolos Santos que se celebraba o 13 de maio e cambiou para o 1 de novembro, e así foi chegando ata a festividade que hoxe coñecemos como o Día dos Fieis Defuntos. Desta festividade, e coa exportación do catolicismo polos conquistadores europeos a América, xurdiron outras tan vistosas e cheas de cor como o Día dos Mortos de México que tantas veces temos visto en documentais, series ou películas como esa fermosa xoia da animación tan recomendable que é Coco.

Samaín/Halloween. Viaxe de ida e volta
Na tradición celta, a noite do Samhain (fin do verán, en gaélico) era especial, xa que a fronteira entre o mundo dos vivos e o dos mortos diluíase nas sombras e as ánimas do outro lado. Existía o costume de facer fogueiras para protexer aos vivos (e queimar os restroballos da fin da tempada da colleita, que era a razón practica e menos espiritual do asunto) e outros rituais de orixe pagá.
O das cabazas veu cando a tradición deu o salto para os Estados Unidos a mediados do s. XIX cos emigrantes, maioritariamente irlandeses, que fuxían das grandes fames provocadas pola crise das pragas que arrasaron os cultivos de patacas en Irlanda e Gran Bretaña. E despois, como todo o que nos chegou do outro lado do Atlántico vía cine e televisión, recuperamos a festa como Halloween e desde uns anos atrás, coa súa denominación orixinal, aínda que con toda a parafernalia importada, tampouco imos poñernos tan puntillosos, que o que queremos é andar de troula.
(Halloween é unha contración da tradución do Día de Tódolos Santos, All Hallows' Eve, a súa véspera para ser exactos.)
Pero aínda non explicamos o das cabazas e tampouco o título desta entrada, así que imos co tema.
O das cabazas fíxose nos EE.UU. pola abundancia deste cultivo, pero a tradición orixinal deste lado do Atlántico usaba nabos, como o da foto. Podedes consultar aquí a historia de Jack-o'-Lantern, da que existen varias versións, pero coincidentes en que andaba deambulando entre o ceo e o inferno (non foi moi bo en vida e non o querían no ceo, pero tivo un problema co demo que tampouco acabou ben e tamén quedou excluido do inferno) alumeando cunha vela no interior dun nabo esculpido a modo de lámpada como podería ser o da foto. Esta lenda acabou fundíndose coa tradición das fogueiras e acabou xerando o costume de poñer nabos alumeando o exterior das casas e os camiños na noite do Samaín para protexer aos vivos das ánimas que visitaban este lado aproveitando que a fronteira entre ambos mundos desaparecía.

Unha vez dada esta pequena nota histórica, lembrámosvos outra vez que podedes participar no concurso de decoración de cabazas, e por suposto, se alguén quere presumir de fidelidade histórica, tamén pode traer un nabo. Oíche Shamhna shona!

Nova páxina de xogos en galego

 Aprender galego pode ser moito máis doado cando o facemos xogando. A plataforma Cursos.gal ofrece unha serie de xogos en galego pensados para reforzar vocabulario e mellorar a comprensión escrita mentres te divirtes.

Nesta páxina de As chaves da Lingua atoparás sopas de letras, enforcados e encrucillados, todos eles deseñados para que practiques palabras sobre animais, plantas, tradicións, vivenda, xogos, deportes e moito máis.

Encrucillados en galego

Se che gustan os retos de palabras, os encrucillados son para ti. Trátase de resolver definicións e completar o taboleiro practicando vocabulario galego dun xeito entretido e estimulante.

Os encrucillados están pensados para todas as idades e niveis, polo que son unha ferramenta útil tanto para estudantes de galego como para persoas que simplemente queiran pasar o tempo.

Xogar aquí!

Sopas de letras en galego

As sopas de letras son un clásico que nunca falla. Son perfectas para ampliar vocabulario, mellorar a atención e reforzar a memoria.

Cada sopa de letras está adaptada para distintos niveis, polo que tanto se estás a estudar galego como se queres repasar, sempre terás un reto á túa medida.

Xogar aquí!

Enforcados en galego

O xogo do enforcado é ideal para practicar a ortografía. Tes que adiviñar a palabra agochada antes de esgotar as vidas.

Ademais, cada partida permíteche descubrir vocabulario temático: animais, deportes, plantas, tradicións e moito máis. Un método perfecto para aprender sen te decatares.

Xogar aquí!

Expresións galegas que fas mal

O frío

Xa empeza a chegar o frío, especialmente polas mañás na nosa biblioteca, que goza dun microclima polar como ben saben os integrantes do equipo da mesma.

En Galicia hai unha chea de palabras para falar do frío e neste artigo extraído de "As chaves da lingua"  temos unha ampla mostra das mesmas que servirán para deixarvos estremecidos, aterecidos, sentir calafríos e notar os dedos encandecidos e o frío ata nos ósos se tedes que facer un exame para recordar toda a información que proporciona. En fin, que para ir abrindo camiño pola secafría e axudar a aqueles lectores máis frientos a entrar en calor imos lembrar antes de nada unha cousa que é fundamental na nosa lingua: "En Galicia o frío non se fai, xa vén feito", dito que nos recorda o uso dos verbos en relación co clima, no que moi frecuentemente observamos o calco do castelán utilizando o verbo facer no canto de usar a forma correcta co verbo ir.

Abrigadoiro

Un lugar para resgardarse do vento, a chuvia ou o frío, en galego chámase abrigadoiro, abeiradoiro, abeiro, abrigo, acolleito, acubillo ou refuxio.

Acurrunchar

Acurruncharse, acuruxarse ou engruñarse descríben a acción de encoller o corpo para protexerse do frío, dun ataque ou mesmo para esconderse. Esta postura é moi típica nos días fríos, cando buscamos abrigo baixo unha manta ou nos pechamos sobre nós mesmos para conservar a calor.

Arrecer

Cando nos quedamos entumecidos a causa do frío, en galego podemos utilizar os versos arrecer, aterecer ou entanguecer.

Azourido/a

En galego, azourido, azuído ou lívido son adxectivos que describen a pel denegrida, amoratada ou esbrancuxada polo frío ou por un malestar físico. Se algunha vez pasaches moito frío e quedaches coa cara ou coas mans pálidas ou azuladas, xa sabes o que significa estar azourido.

Bracuñar

Bracuñar ou tremelicar son verbos galegos que significan tremer co frío. Describen ese movemento involuntario que fai o corpo cando tenta loitar contra as baixas temperaturas.

Calafrío

Cando sentimos un tremor repentino e unha sensación de frío intensa, podemos falar dun calafrío ou dun chucho.

Carambelo

Un carambelo refírese tanto á capa de xeo que se forma sobre unha superficie líquida cando fai moito frío como ás pingas de auga conxeladas que quedan colgando de tellados, árbores ou outros obxectos ao conxelarse a auga que cae. É común atopar carambelos nos días máis fríos do inverno, cubrindo lagoas ou pendurando dos beirados das casas, creando fermosas pero xeadas imaxes. As palabras carambo, caramelo e candea tamén describen estas formacións xeadas tan típicas dos invernos galegos e os termos cadorno, calistro ou lazo tamén se poden utilizar para describir a capa de xeo.

Desaferrecer

Desarrefecer ou desentumecerse significa recuperar a axilidade ou o movemento despois de pasar frío. Usámolo cando as mans, os pés ou o corpo quedan ríxidos polo frío e necesitan calor para volver á normalidade.

Encandecer

Cando unha parte do corpo queda tesa a cousa do frío, en galego usamos os verbos encandecer, entalar ou entumecerse.

Engabuñar

En galego, engabuñar(se) é un verbo que describe o efecto do frío sobre o corpo, deixándoo ríxido ou insensible. Por exemplo: Pon o gorro para que non se che engabuñen as orellas. Tamén podemos dicir engaimar(se), entalar(se) ou entumecer(se).

Friaxe

A friaxe é o frío do ambiente, esa sensación de aire frío que se nota no exterior e que, en días de inverno, pode calar no corpo e facer necesaria unha boa capa de roupa para combatela.

Friento/a

As persoas que son especialmente sensibles ao frío ou que sempre teñen frío denomínanse en galego frientas ou friorentas. Son aquelas que, incluso con temperaturas suaves, precisan abrigarse máis que o resto.

Secafría

A secafría é unha brétema densa acompañada de moito frío, típica das mañás de inverno. Este fenómeno mestura humidade e baixa temperatura, creando unha sensación que cala ata os ósos e fai tremer incluso aos máis preparados.